Questa risorsa digitale è liberamente accessibile per uso personale o scientifico. Ogni uso commerciale è vietato
Tutti i materiali paratestuali della fonte cartacea non riconducibili alla responsabilità dell'autore dell'opera sono stati soppressi nella versione digitale
Livello medio: controllo a video con collazione con edizione di riferimento
I simboli di citazione e di discorso diretto presenti sulla fonte cartacea sono stati rappresentati sulla versione digitale
I trattini di sillabazione a fine riga sono stati soppressi e le parole ricomposte
Guarinus Veronensis Ill. Principi Leonello Marchioni Estensi de lingue latine differentiis.
Confiteri profecto licet, et pro tui nominis commendatione et pro animi mei voluptate simul ac laude, ut nunquam ad amplitudinis tuae praesentiam accedam, quin multo hilarior abs te festiviorque discedam: tantum valet prisca illa benivolentia in me tua studiorumque societas, cuius memoriam non modo non obliteras sed etiam conservas et in dies auges.
Id sane declarant honores in me tui, et commoditates quibus meos saepe saepiusque prosequeris. Quocirca tuis plerunque regni negotiis occupationibusque meis subirascor, quae tuo me privant aspectu consuetudineque frequentiore.
Verum enim vero corpora quamvis absint, at epistularum officio invicem confabulari “et notas audire et reddere voces” dabitur et eo liberius ac libentius, quo pauciora, dum rusticaris et otio labores temperas, te distinent negotia.
Igitur cogitanti mihi et saepe ac multum animo versanti quidnam potissimum scribam, quo tuas aures amoenitate aliqua teneam et quasi praesens ratiocinari tecum videar, venit in mentem quaestiuncula quaedam coram te quandoque disceptari solita: cuius generis lingua maiores nostros usos fuisse iudicemus, cum eos latine locutos dicimus; eane fuerit, quam hac aetate vulgo et ab indoctis usurpari sentimus, an litteralis et a peritis observata, quam graeco vocabulo recte grammaticam appellamus.
Qua de re cum fere docti minus dubitent, reliqui contradicunt nec assentiri ullo pacto possunt, cum credibile non esse dicant ut, quae tantis salariis laboribus vigiliis atque praeceptis discitur oratio solisque nunc eruditis intellecta, ea tunc rusticis operariis militibus et mulierculis gratis et sensim cognita innataque fuisse dicatur.
Quibus non omnino falsa dicentibus revehenda est in melius opinio et aperienda est latinae linguae vis differentia ruina sive mutatio.
Attendi autem ante omnia convenit, cum linguam osque dicimus, pro lingua et ore verba et sermones intelligi, ut instrumentum pro vocibus ponatur, colore quodam quem rhetores latine quidem denominationem, graece vero metonymiam nuncupant, sicuti dixit Horatius: “Grais ingenium, Grais dedit ore rotundo musa loqui” et T. Livius: “quo linguae commercio” et Ovidius Naso: “lingua fuit damno”.
Latinitatem igitur duobus acceptam modis apud maiores animadverto: uno quidem pro ea sermocinatione, qua priscos sine ratione sine regulis, urbanos ac rusticos, uti solitos legimus, cum vox tamen ipsa litteralis esset; altero, qua studio et arte comparata docti posterius usi sunt.
Hanc posteriorem sic a Cicerone diffiniri videmus: “latinitatem esse quae sermonem purum conservat ab omni vitio remotum. Vitia duo sunt in sermone, quo minus is latinus sit: soloecismus et barbarismus. Soloecismus est cum pluribus in verbis consequens verbum superiori non accommodatur”, praecipue cum sine ratione fit, ut si quis dixerit “pax bonus et rex aequa gubernat civitati”.
Barbarismus in uno inepte prolato verbo fit, veluti si “orátoris est persuádere” dixeris, paenultimis utrobique correptis; et cum syra vocabula vel scythica aliave generis eiusdem latinis immisceantur, ut qui pro “curru” latino gallicum inseruerit “petoritum”, quod vitium barbarolexis dicitur.
Haec si recte considerentur, haud sane convenire iudicabuntur huic linguae maternae sive plebeiae aut vulgaricae, quam passim effutit haec aetas quamque nequaquam latinam propterea vocabimus, nec ea usos fuisse veteres assentiar, sicut paulo post aperiam.
Ceterum non erit inutile cognitu, Leonelle princeps, si diversas latini sermonis aetates speciesque noverimus, ut mirari desinamus tantam influxisse mutationem, “unde haec sartago loquendi venerit in linguas”.
Si quis igitur diligenter veterum monumenta lustraverit, quadripartitum latinae locutionis usum agnoscet. Prima illa traditur pervetusta sub Iano Saturno Pico Fauno viguisse, per Auruncos Sicanos Pelasgos, priscos Italiae incolas, disseminata, inculta quidem, velut infans, incondita, ut “magis frendere et verba frangere quam loqui” viderentur, adeo ut invicem cuncti se eodem ore inter se loquentes non intelligerent.
Necdum eos mater Evandri Nicostrata ex Arcadia veniens erudierat, quae prius litterarum notitiam ad nostrates detulisse fertur; cumque carmine responsa daret, vates enim erat, Carmentis ab indigenis cognomento vocata est, quoniam humano eiecto sensu et introducto divino Carmentis quasi “carens mentis” dicta vulgo sit. Quae verba, licet tunc vulgaria ut illius aetatis essent, tamen litteralem gerere formam nemo negaverit.
Altera subinde deprehensa est, quae ab Latino rege citra, Fauni filio, in consuetudinem venit, nonnihil politior limatiorve, non tamen adhuc absolute constructa, ut balbutiens adhuc puella, quae tamen prae priore illa asperiore delectaret.
Eam locuti sunt et Latino regi subditi et qui Latium incolerent et Hetruriam ferme; quo loquendi more duodecim tabularum leges anno ab urbe condita tercentesimo scriptae creduntur. Hoc prisco et horrido adhuc dicendi modo Menenium Agrippam plebem in sacro monte pro concordia allocutum traditur.
Hos grammaticam idest litteralem, non grammatice, locutos contenderim, ut qui consuetudine magis quam ratione et artificio ducti eorum sensa enuntiarent.
Successit tertia iam formosa iam adulta iam concinna, quam recte romanam, idest robustam, appellaverim.
In ea tot effloruere poetae oratores historici, quos enumerare longa mora est: Plautus Naevius Ennius Ovidius Virgilius Gracchi Cato et unicum eloquentiae specimen Cicero aliique infiniti paene scriptores; quanquam et hi magis minusve diserti et eloquentes fuerint, nam Ennium sicut sacros vetustate lucos adorari Quintilianus iubet.
Quarta deinde mixta quaedam emersit seu potius immersit lingua, quam rectius corruptelam linguae quis dixerit.
Irrumpentibus nanque per varias tempestates gentibus in Italiam, quaedam sicuti colluvio sordium et polluta barbaries confluxit inquinate loquentium; unde romani sermonis prophanata est puritas et prior illa maiestas velut e senatu deiecta degeneravit, infundentibus modo se Gallis nunc Germanis alias Gotthis et Longobardis, quorum indeleta vestigia luculentum illum romanae suavitatis splendorem macularunt et instar faecis obscenarunt.
His ita enarratis nullo modo dubitandum esse credo et neminem vel mediocriter peritum inficias iturum, quin secunda et tertia locutionis particula sic per universorum sanguinis latini aures atque ora versaretur, ut cognitu faciles essent, unde et in recitandis poematis, comicis praesertim et tragicis, tam frequens omnis sexus et aetatis concursus fieret in scenam, ut de loco certaretur; subinde tam variae auditoribus affectiones innascerentur: mulierculis lacrimae risusque viris, suspiria misericordia moeror gaudia silentium applausio.
Quia vero haec ipsa fortasse splendido equiti Boiardo aut generoso comiti tuo Pirundulo frigidiora videri possunt sine exemplorum adiectione, si auctoritates apposuero, probabilia fient utrique testimonia.
Occurrit terentianum illud: “valete et plaudite” et plautinum: “nunc spectatores, Iovis summi causa clare plaudite”et aliud: “ecce nunc iam tu praeco omnem auritum (idest ad intelligendum vigilem) populum age” et illud: “spectatores, ad pudicos mores facta est haec fabula; qui pudicitiae esse vultis praemium plausum date”; “valete, bene rem gerite et vincite virtute vera, quod fecistis antehac”.
Tale aliquid profecto poetae nequaquam imperassent auditoribus, nisi recitata intelligerent et intellecta probare potuissent, cum sit plaudere “manuum repercussione dicta laudare”. Alioquin quid tam demens, quam surdis narrare fabulam et verba mortuis facere, ut dicitur?
Praeterea tot orationes ab imperatoribus ad exercitum, ab consulibus et tribunis ad plebem, ab oratoribus in foro habitas legimus et audimus et ab notariis de verbo exceptas, quas omnes latinis et romanis, idest litteralibus, verbis dictas scriptasque cernimus;
nec iudicibus, idest viris doctis, quanquam ii forent imperiti fere, sed toti audiendae fuerant populo, vel ipso teste Tullio: “quantum potero voce contendam, ut populus haec romanus exaudiat”.
Non negaverim pleraque fuisse vocabula, quae ex secretiore quadam intelligentia doctis quidem cognita, rudibus autem minus percepta fuere, unde et latine loquebantur plurimi non studiosi et litterarum ignari.
Huic rei testis est locuples Cicero latinae eloquentiae parens et excultor, qui in tertio de Oratore: “nostri, inquit, minus student litteris quam latine; tamen ex istis quos nostis urbanis in quibus minimum est litterarum nemo est quin litteratissimum Q. Valerium Soranum lenitate vocis atque ipso oris pressu et sono facile vincat”.
Idem de claris oratoribus: “Q. Flaminium, ait, pueri vidimus; existimabatur bene latine loqui sed litteras nesciebat”.
Et Quintilianus: “nam mihi aliam quandam videtur habere naturam sermo vulgaris, aliam viri eloquentis oratio”.
Et alio in loco Tullius: “solum quidem, inquit ille, et quasi fundamentum oratoris vides orationem emendatam et latinam, cuius penes quos laus adhuc fuit non fuit rationis aut scientiae sed quasi bonae consuetudinis; aetatis illius ista fuit laus tanquam innocentiae, sic latine loquendi”.
Vides iam, magnifice princeps, latinam locutionem, quae nunc arte constat et regulis, superioribus saeculis usu tantum fuisse perceptam, cum rarus esset litterarum usus, Livio teste,
apparetque sic latinam orationem late per omnes patere solitam, ut etiam illitterati bene latine et loqui et intelligere possent, ut rugire leoni, mugire bovi, equis hinnire simul cum animabus nasci cernimus.
Qua de re Ciceronem audiamus: “Curio tertius illius aetatis erat quia splendidioribus fortasse verbis utebatur et quia latine non pessime loquebatur, usu aliquo domestico; nam litterarum admodum nihil sciebat. Sed magni interest quos quisque audiat quottidie domi, quibuscum loquatur a puero, quemadmodum patres matres paedagogi”.
Ut enim Quintilianus praecipit, formanda est a teneris annis in pueris lingua: “ante omnia nec sit vitiosus sermo nutricibus”; “nam et Gracchorum eloquentiae multum contulisse accepimus Corneliam matrem, cuius doctissimus sermo in posteros quoque est epistulis traditus”.
Ea praeceptio tam necessaria fuit tamque firmiter a maioribus servata, ut “non tam praeclarum visum sit latine scire”, cum id commune foret, “quam turpe nescire; neque tam id mihi oratoris boni quam civis romani proprium videtur”: ut iam non propria quorundam laus, sed publica romani sanguinis et nationis extiterit eaque vel mulieribus initio fuerit vis loquendi semper ingenita, ut romanum sermonem tenuerint.
Crassus de socru testatur: “equidem cum audio socrum meam Laeliam, sic audio ut Plautum mihi aut Naevium videar audire, sono ipso vocis ita recto et simplici, ut nihil ostentationis aut imitationis afferre videatur; ex quo sic locutum esse eius patrem iudico, sic maiores”.
Hanccine mulierem ceterasque generis eiusdem nedum viros omnes si orantem quempiam vel consulem vel tribunum aut si recitantem poetam audissent, num intellecturas fuisse dubitabimus? minime sane.
Huius rei de qua nunc agimus non mediocris testis accedit Iuvenalis, vir certe omni doctrinarum genere refertus, cum de recitatione dicat: “Curritur ad vocem iocundam et carmen amicae Thebaidos, laetam cum fecit Statius urbem Promisitque diem: tanta dulcedine captos Afficit ille animos tantaque libidine vulgi Auditur”. Ea profecto non esset aviditas audiendi, nisi auditores linguam scribentis callentes agnoscerent.
Quid tot Ciceronis ad Terentiam uxorem et filiolam Tulliolam epistulae? an velut ad ignaras scribebat?
Tolerabis longiorem epistulam, princeps illustris, quae si de loquendo fuerit loquacior, nil absurdum fecerit; eam, cum iusseris, tacitam feceris.
Cum variae multiplicesque linguae sint, e quibus tres principatum semper tenuisse videam, hebraicam graecam et huius filiam latinam, hebraicam suis constare litteris accipio, ut vulgare nullum habeat suae locutionis idioma, qua divinos illos et veteres prophetas atque patriarchas non modo in sacris praeceptis et institutionibus, verum etiam mutuis inter se sermonibus usos creditum est.
Graecam etiam sic litteralem esse et grammaticorum non dicam rationibus sed consuetudine usurpatam esse affirmaverim, ut rusticos et mulieres, quae incorruptam facilius servant antiquitatem, quo minus multorum sermonis communicatrices sunt, sic loqui animadvertam, ut Demosthenem Isocratem Xenophontem aut Platonem legere aut audire videar.
Cum iuvenilibus annis sub Manuele Chrysolora illustri philosopho et eius nepote Iohanne praeceptoribus amantissimis Constantinopolim incolerem et post prima deposita rudimenta pleniore gradu discendo pergerem, infantes quosdam mulieresque loquentes annotabam; delectabar simulque mirabar linguae volubilitatem et suavem vocis sonum, adspirata ab illis vocabula, servatas accentuum normas, casuum mutationes, verborum tempora, duorum triumve nominum in unum compositionem, quamvis novam, dulcedine tamen mirabili: tantum poterat absorpta a parentibus et conterraneis per usum forma loquendi absque norma.
Eadem et de latina locutione dicere licet, quae per universos diffusa olim litterariam per ignaros litterarum formam pronuntiationemque continebat.
Rusticos latinos teste Tullio scimus dicere solitos “gemmare vites, luxuriam herbis inesse, laetas segetes”, occata semina.
Nisi multis variisque modis propositum approbem, non fit contradicentibus credibile. Itaque non paucis inducendi sunt exemplis.
Octavianum Augustum quottidiano sermone “simus” pro “sumus” usurpasse legimus.
Non omittam et illud quod in dies audire licet. Documento sunt romanarum coloniarum in hanc usque aetatem retentae reliquiae.
Nuper cum subiratus et excandescens quidam herus in famulum inclamaret, erat autem ex Iberia peregrinus in hoc ferrariensi gymnasio: “vade, inquit, in malas horas cum carnes assadas anseres et anserinos”. Quid latinius fere dici potest? Alter gentis eiusdem dixerat: “esta civitat habe formosas mulieres”, cum in singulari numero diceret: “esta e formosa mulier” et “dico res honestas”.
Finis non erit si quaecunque succurrerint scribere aggrediar, quibus latinam linguam litteralem et grammaticam fuisse ostendam, qua prisci et posteriores usi sint, donec ad hanc non latinam sed latinae corruptricem descensum est. Tu, princeps optime, pro tua gravitate iudicabis, cum cessantibus nonnunquam regni negotiis ad haec perlegenda praestabitur otium.
Unum denique succurrit argumentum, cui fides abrogari meo iudicio non potest. Nonnulli ad nostram usque aetatem venere commentarioli, ex quibus aliquos Constantiensis tempore concilii Poggius invenit, vir doctissimus et in primis eloquens.
Hi notas quasdam habent ad breviandi usum cum notarii, cum recitarentur ad populum vel exercitum orationes, ad verbum per notas exciperent et exceptas excriberent, uti pauculis elementis dicta prolixiora colligerent:
spqr senatus populusque romanus: pc patres conscripti; pr populus romanus; dms diis manibus sacrum; vf vivi fecerunt; tfi testamento fieri iussit; aac ante audita causa; bm benemerentes; bh bonorum heres; cm causa mortis; Cs Caesar; Csa Caesar Augustus;
aed aedem dicavit; dd dedicaverunt; dgm dignus memoria; dqs die quo supra; sg sacrilegium; epm epistulam misit; fdb fide bona; h heres; hh heredes; hi hereditario iure; Ll Lucii libertus; hln honesto loco natus; ss satis;
k carissime; kk carissimi; ii iuste iudicavit; sc senatus consultum; sd sententiam dicit; stp statutum tempus; sttp statuta tempora; oo omnino; rp res publica; vc vir clarus; vg verbi gratia; rbg re bene gesta; ls locus sacer; lg legavit; ld locus divinus; ldd locus dedicatus; qdcv qua de causa venit; ff filius familias; pf pater familias.
Alia sunt innumerabilia iisdem in commentariolis, quae dum oculis ac mente percurro, nullum nisi latinum occurrit, a consuetudine vulgari diversum, qualiter nunc aetatis nostrae viri litterati loquuntur. Alioquin inter tot auditorum milia nemo, nisi idem insonaret, sermonem faceret, nisi dicta perciperentur et ad unguem intelligerentur.
Succurrere plura sane cogitanti argumenta possunt, quibus latina lingua litteralis, non ut haec materna vel haec barbaries, erat; sed unam adiciam rationem, reliquis vale dicturus, quae meo iudicio refelli non potest.
Ex quo rerum humanarum divinarumque scriptores apud nostros esse coeperunt, inter tot de medicina de iure civili de moribus de re militari de rebus gestis de re rustica de religione, postremo de artibus ac disciplinis volumina primis conscripta saeculis, tantillumne commemorare potes hoc vulgari et operariorum sermone compositum? minime sane. Quamobrem? quia in ipsa mortalium sermocinatione non erat, cum ne minimum quidem eius vestigium extet.
Vale princeps illustris et dum abes interea me ut facis amare perges et memoria me tenebis. Vale felix iterum. <Ferrariae> kalendas augusti 1449